وەرزشا زانكۆیێ و پەیوەندیا وێ دگەل وەرزشا یانە و سازیێن دیتر
پ. د. ئەحمەد قاسم محەمەد
راگرێ كۆلیژا پەروەردا جەستەیی و زانستێن وەرزشى - زانكۆیا دهۆك
ل دەستپێكێ دڤێت تێگەهێ وەرزشێ رون بكەین دا رێ بۆ مە خۆش ببیت بۆ تێگەهشتنا وێ پەیوەندیا هەى ل ناڤبەرا جۆرێن وەرزشێ ل سازیێن جودا جودا، وەرزش دهێتە پێناسەكرن كو رابوونە ب هێز و شیانێن جەستەیى یان پێرابوونا شارەزایەكى یە ب مەبەستا بێنفرەهیێ یان هەڤركیێ یان بتنێ خۆشى ژێ برنێ یان بۆ پێشخستنا شارەزایان یان بۆ زێدەكرنا باوەرى بخۆ بوونێ و ....هتد.
مێژویا وەرزشێ د زڤریتە سەردەمێ مسریێن كەڤن، كو ب گەلەك جۆرێن وەرزشێ رادبوون وەكو زورانبازیێ، و سەما و نێچیرێ، هەروەسا چینیا تەپا پێى دكر هەر ژ هزاران سالا بەرى نوكە، جۆرێن وەرزشێ جوداهیا خۆ یا هەى ل دویف جوداهیا جڤاكان و رەوشەنبیریا وان.
هەمى ئەدەبیات و ئەو ڤەكۆلینێن هاتینە كرن ل سەر وێ چەندێ د هەڤبیرن كو وەرزشێ مفایێن جەستەیى و دەروونى و جڤاكى و ساخلەمى یێن هەین، كو مفایێن وەرزشا جەستەیى خۆ دبینیت ل بهێزكرنا زاڤلەكێن لەشى، و شیانێن وان یێن خۆلبەرگرتنێ زێدە دكەن، هەروەسا شێوێ لەشى و سیمایێ وى یێ گشتى جوان دكەت، و پتر سەرنج راكێش دبیت بێى كو پەنا بۆ نەشتەرگەریێن جوانكاریێ ئەوێن بهاگران بهێتە برن، هەروەسا بزاڤا زڤروكا خوینێ زێدە دكەت، و سیستەمێ خارنێ یێ لەشى خۆرت دكەت، و حەزا خارنێ ڤەدكەت و زێدە دكەت، و كۆنترۆلێ ل سەر چەورى دكەت ئەوێ كەفتیە سەر ئێك، و بكارخستنا یەكەیێن گەرمێ دكەت ئەوێن زێدە ژ پێدڤیا مرۆڤى، كو ل دویف دا مرۆڤ ببیتە خودان سەنگەكا نموونەیى، زێدەبارى كو مرۆڤى د پارێزیت ژ تووشبوونێ ب نەخۆشیێن دومدرێژ وەكو نەخۆشیێن دلى، راوستانا مێشكى، بوریكێن خوینێ، و نەخۆشیا شەكرێ و چەند نەخۆشیێن دیتر، ژ لایەكێ دیڤە بەرهنگاریا تووشبوونێ دگریت ب ئاریشێن گەها وەكو زڤربوونێ و نەخۆشیێن هەستیكا، كو هێز و نەرماتیا وان زێدە دكەت، وەرزش هەروەسا سیستەمێ بەرەڤانیێ یێ لەشى بهێز دكەت و مرۆڤى ژ گەلەك نەخۆشیا دپارێزیت و لەش هەر ب هێز دهێلیت، و هاریكاریا لەشى دكەت كو بسانەهى تر بەرمایكێن زیانبەخش نەهێلیت، و پەیدابوونا نیشانێن پیراتیێ گیرۆ دكەت، و مرۆڤى د پارێزیت ژ تووشبونێ ب نەخۆشیێن وێ وەكو خرف و ئەلزەهایمر.
هندیكە مفایێن وەرزشێ یێن دەروونى نە ئەو ژى باوەرى بخۆبوونێ زێدە دكەت، دەمێن ڤالا یێن نەرێنى ناهێلیت، مرۆڤى دیردكەت ژ رۆتینا رۆژانە یا دلئێش، و هەستێ مرۆڤى ب دلڤەبوونێ و سەرنجراكێشیێ و كەیفخۆشیێ زێدە دكەت، و مرۆڤى دپارێزیت ژ تووشبوونێ ب نەخۆشیێن دەروونى یێن جودا جودا، و بتایبەت تووشبوون ب نیگەرانیێ، و شیانێن زێدە ب مرۆڤى د بەخشیت بۆ راگرتنا رەوشت و هەستان و كۆنترۆلكرنا گڤاشتنێن دەروونى و دوودلیێ ل ژیانا رۆژانە، هەروەسا وەرزش یا هاریكارە بۆ نڤستنێ، و خەوچركیێ چارەدكەت، و ب سەر هزركرنا نێگەتیڤ دا دگریت، و شیانێن نە فۆكس دانێ كێم دكەت.
و مفایێن وەرزشێ یێن جڤاكى بیرمەندیا جڤاكى زێدە دكەت، یا هاریكارە بۆ ئاڤاكرنا هەڤالینى و پەیوەندیێن جڤاكى یێن بهێز دگەل گەلەك كەسا، وەكو هەڤركا و هەڤالا ل كارى، و مرۆڤ سالوخەتێن جوان و باش وەردگریت وەكو بێنفرەهى و شیانێن خۆراگریێ، و هێزا وورەیێ و خۆراگرتنێ و بهاداریێن هەڤركیا راستەقینە و پلاندانانێ و هەڤكاریێ دگەل یێن دیتر و ئاراندنێ خۆرت دكەت.
هەر دیسا وەرزش مرۆڤى فێرى رێزگرتنا یاسا و پرەنسیپ و سیستەما دكەت، چونكو هەمى وەرزشا یاسا و رێسایێن خۆ یێن نەگۆر یێن هەین و دڤێت رێز لێ بهێتە گرتن، سەرەرایى كو حەزا مرۆڤى بۆ بكارئینانا كەرەستێن بێ هوشیێ و جگارە كێشانێ كێم دكەت، كو ل دویف دا دێ گەلەك ئاتافێن جڤاكى یێن مەترسیدار راگریت، و رێژا ئەنجامدانا تاوانا دناڤ گەنجان دا كێم كەت ب تایبەت ئەوێن بێكار، هەروەسا پەیوەندیێن خێزانى د ناڤبەرا ئەندامێن خێزانێ دا خۆرت دكەت، و ئەو ئاریشێن پەیدا دبن ژ خەمێن ژیانێ و گڤاشتنێن وێ كێم دكەت، و هەست كرن ب تەمبەلى و سستیێ و ڤەدەربوونا بەردەوام دگەل ئالاڤێن تەكنەلوژیا و پێگەهێن پەیوەندى كرنێ یێن جڤاكى ناهێلیت.
و دەمێ ئەم بەحسێ وەرزشا زانكۆیێ دكەین مەبەستا مە ب ڤێ چەندێ هەمى ئەو جۆرێن وەرزشێ نە ئەوێن ل زانكۆیێ دهێنە كرن، و ئەو كەسێن ب وەرزشێ رادبن د ناڤا زانكۆیێ دا، هەروەسا سازیێن تایبەتمەند ب وەرزشێ ڤە ل زانكۆیێ، گۆمان تێدا نینە كو هندیكە گرنگیا وەرزشا زانكۆیێ یە خۆ دبینیت ل زێدەكرنا بیاڤ و وان چالاكیێن دهێتە كرن كو دهەمەجۆرن ب هەمەجۆریا شێوێن وێ و ئاراستەیێن وێ بەرەف پتر تایبەتمەندى و هەمەرەنگى و داهێنانێ بۆ بجه هاتنا دەستكەفتێن وەرزشى، ئەڤ چەندە دێ ب جه هێت ب پەیدابوونا ئیدارەكا وەرزشى یا زانكۆیى یا رژد كو بشێت سەركێشیا وان كەسا بكەت یێن ل گەل كار دكەن ب بێمنەتى و سەركەفتى كو سیستەم و ڤەرێژێن وێ ل ناڤ جڤاكى دا ل بەرچاڤ وەربگریت ب پشت بەستن ل سەر پلاندانانا پێشوەخت بۆ مەنهەجێن وەرزشى ل دویف بنەمایێن زانستى و ب جه بینیت، ژ بەر ڤێ چەندێ راگریا كۆلیژا پەروەردا وەرزشى بزاڤێن پێشخستنا ئاستێ وەرزشێ دكەت ب رێكخستنا قارەمانیێن وەرزشى یێن زانكۆیێ، و خۆرتكرنا پەیوەندیان دگەل هەمى سازیێن وەرزشى ل ناڤا جڤاكى ژ وانا ژى یانێن وەرزشى.
ل ڤێرێ ئیدارا وەرزشا زانكۆیێ كار دكەت ژ بۆ بكارخستن و بدەلیڤە وەرگرتنا ووزە و شیانێن وان كەسا ئەوێن لێ كار دكەن ب شێوەكێ ئەرێنى و رێكخستى، و بزاڤێن چەسپاندنا بنەمایێن كارێن نوى دكەت كو هەلسەنگاندنا ئەداكرنێ ئێك ژ لایەنێن وێ یە بۆ دەرێخستنا شیانێن داهێنەرانە د چارچووڤێ راهێنان و باشتركرنا ئاستێ زانستى یێ وان قوتابیێن ل كۆلیژا پەروەردا وەرزشى دخوینن، و پشكداریا یاریزان و راهێنەرا ل یانا ل خولێن راهێنانێ و ئیدارێ و سەركێشى كرنێ داكو بشێن ئیدارا كارێ وەرزشێ بكەن.
ل دویف ئەوا ل سەرى هاتیە گۆتن ئەم دشێین بێژین كو پەیوەندیا د ناڤبەرا وەرزشا زانكۆیێ و یانە و سازیێن وەرزشى یێن دیتر پەیوەندیەكا دیالێكتیكى یە، زانكۆ یاریزان و راهێنەران بۆ یانێن وەرزشى بەرهەڤ دكەت، و كار دكەت ژ پێخەمەت بلندكرنا ئاستێ راپەراندنا وان ئەڤجا چ ل بیاڤێ ئیدارى یان یێ تەكنیكى و ل بسپۆریێن وەرزشى و یاریێن جودا جودا، و ل هەمان دەم كار دكەت بۆ پێشخستنا وەرزشێ ل سازیێن دیتر ژ وان ژى ل قوتابخانان ب رێكا بەرهەڤكرنا شارەزایێن وەرزشى، و ب رێكا ڤەكۆلینێن زانستى ل بیاڤێن وەرزشى یێن جودا جودا داكو د هەڤرێ بن ل گەل سەردەمێ نوى و نەمازە كو وەرزشا پێشكەفتى پێدڤیەكا ئابوورى و جڤاكى و گەشەكرنێ یە.
وەرزشا زانكۆیێ كار دكەت بۆ خزمەتا وەرزشێ ل هەمى سازیێن وەرزشى ب رێكا پەیوەندیێ دگەل هەمى وەرزشڤانان، وەرزش نە بتنێ ئارەز و چالاكیەكە ل یانێن وەرزشى و قوتابخانان بهێتە كرن بەلكو بیاڤەكێ بەرفرەه ل ناڤ جڤاكى یا ڤەگرتى ژ لایێ هەڤركى و ساخلەمىو ئابوورى ڤە، بزاڤێن وەرزشى ل ناڤا زانكۆیێ ب خالەكا بنەرەتى و هەناسەدانێ دهێتە دانان كو قوتابى ب رێكا وێ دشێت كەساتیا خۆ ئاڤا كەت و ژ روتینێ خاندنێ و گڤاشتنێن ژیانا رۆژانە ب دەركەڤیت، وەرزش ب تێگەهێ وێ یێ گشتى ئامرازەكە بۆ خۆشى پێ برنێ و بۆراندنا دەمێن خۆش، ئەڤێ چەندێ پێدڤى ب دەستەبەركرنا پێداویستیانە هەر ژ هۆلێن وەرزشى یێن گرتى و بەرهەڤكرى، هەروەسا یاریگەهێن تەپا پێى و ڤۆلیبۆلێ و تەنسێ و یاریێن گورەپان و مەیدانێ داكو دەستپێكەك بیت بۆ بلند كرنا ئاستێ وەرزشى یێ وان قوتابێن پەیوەندیدار ب ڤێ چەندێ، هندەك ژ وان وەرزشێ دكەن ژ پێخەمەت ساخلەمیێ، و هندەكێن دیتر ژ پێخەمەت بجهئینانا ئاستێن بلند ل دەمەكى هندەكێن دیتر وەرزشێ بۆ خوشیێ دكەن.
ل دووماهیێ ئەم دشێین بێژین كو هندیكە وەرزشا زانكۆیێ یە ب هەمى چالاكى و بەرنامێن وێ یێن پەروەردەى و وەرزشى ڤە ئێكە ژ پالپشتێن گرنگ بۆ گەشەكرنا حەز و ئارەزویێن گەنجان و وەبەرهێنانا ووزەیێن وان و پێشخستنا وان، كریارا ئەنجامدانا بزاڤێن وەرزشى ل زانكۆیێ خۆ دبینیت وەكو ئێك ژ خەلەكێن گرنگ ل بەرهەڤكرنا قوتابى ب بەرهەڤكرنەكا پەروەردەى و دەروونى و وەرزشى ل ئێك دەم، یا دەستپێشخەرە ل ئاراستەكرنا قوتابى بۆ بكارئینانا دەمێن ڤالا ب كارئینانەكا ئەرێنى یا ب مفا كو ببیتە ئەگەر پتر یێ بەرهەڤ بیت داكو ل قووناغا ل دویف دا بهێتە وەرگرتن ب مێشكەكێ ڤەكرى و روحەكا پشتگەرم بەرەف زانست و زانینێ.
-----------------------------------------
د کۆڤارا (پەیاما زانکۆیێ) هژمار ٢٣ دا بەلاڤبوویە
