ئەوا ھاتیە پێشکێشکرن بۆ دەستپێکرنا سیمپۆزیومێ (گەنگەشا ئەکادمی) ل سەر 'ھەلبژارتنێن ٢٠٢١ێ یێن پەرلەمانێ عیراقێ: دەرفەت و پرسگرێک'

گۆتارا رێکخەرێ سیمپۆزیۆمێ

پ. ھ. د. هەوار خلیل نێروەیی راگرێ کۆلیژا زانستێن سیاسى.

سەنتەرێ کۆنفرانسان - زانکۆیا دهۆک، 29/ 9/ 2021

بەرێزان و مێڤانێن قەدرگران، وەک رێکخەرێ گشتى یێ سیمپۆزیوما زانستى یا لژێر ناڤێ "هەلبژارتنێن 2021ێ یێن پەرلەمانێ عیراقێ: دەرفەت و پرسگرێک" و بناڤێ راگریا کولیژا زانستێن سیاسى ل زانکۆیا دهۆک خێرهاتنا هەوەیێن هێژا دکەم. هەژى گوتنێ یە ئەڤ گەنگەشا ئەکادمى ب دەستپێشخەریا کولیژا زانستێن سیاسى ل زانکۆیا دهۆک و ب هەڤکارى دگەل کولیژێن زانستێن سیاسى ل زانکۆیێن (سلاحەدین، سلێمانى و سۆران) هاتیە سازکرن.

هێژایان، ئێک ژ پرسێن هەرى سەرەکى گرێدایى ب بابەتێ بەرى و پشتى هەلبژارتان ئارامیا سیاسى یە (سەقامگیریا سیاسى). ب شێوەیەکێ گشتى، ئارامیا سیاسى برێکا عیراقێ دەربازى رۆژهەلاتا ناڤین دبیت، مادەم عیراق دەرگەهەکێ گرنگێ دەستەبەرکرن و گەشەکرنا ئارامیا سیاسى بۆ رۆژهەلاتا ناڤین دهێتە هەژمارتن، گەلو شارەزایێن تایبەت ب رەوشا عیراق و رۆژهەلاتا ناڤین چاوان ڤێ پرسێ دهەلسەنگینن؟ ل رۆژهەلاتا ناڤین، نەخاسمە ل عیراقێ، بابەتێ ئەنجامدان و ئەنجامێن پشتى هەلبژارتنان مەترسیا نەمانا ئارامیا سیاسى لسەرە. ل گور دیتنا زۆرینا بیرمەندێن سیاسى یێن تایبەت ب رەوشا عێراق و هەرێما کوردستانێ، ئەڤ هەلبژارتنێن جڤاتا نوێنەرێن عیراقێ دهێتە پێشبینیکرن وەک وەرچەرخانەکا مێژوویى. تەخمینەک بهێز هەیە کو ل پشتى هەلبژارتنان ژینگەها سیاسى و ئابورى ل عێراقێ بەرەف ئاقارەکێ نەدیار و ئالوز بچیت، چوونکە سەربورێن هەلبژارتنێن عیراقا پشتى 2003ێ نەمانا عیراقەکا ئێکگرتى یا بهێز نیشان ددەت. هەلبژارتنێن پشتى 2006ێ، عیراق توشى شەرێ ناڤخۆیى کر، هەلبژارتنێن پشتى 2010ێ هیڤیا ئافاکرنا ناسنامەیەکا نیشتمانى یا عیراقى ب تەمامى ژناڤچۆ، هەلبژارتنێن پشتى 2014ێ عیراق ئاراستەیى گرۆپێن تیرۆرى یێن وەک داعش کر، هەلبژارتنێن پشتى 2018ێ عیراق ب تەمامى ل ژێر هەیمەنا گرۆپێن چەکدارێن وەک یت شیعە یە. هەروەسا ل پشتى هەلبژارتنێن 2021ێ دویماهى شانس بۆ عیراقێ دهێتە پێشبینیکرن کو خۆ ژ حکومەتەکا تایفى و ملیشیایى رزگار بکەت و حکومەتەکا دستورى، یاسایى و مەدەنى ئافا بکەت.

بەرێزان، ئەگەر جدییەتا فەراهەمکرنا زەمینان بۆ دەرفەتان بهێتە خۆشکرن، هەبوونا حکومەتەکا دستورى و مەدەنى ل پشتى هەلبژارتنان ل ئارادایە، بەلێ ئەڤ دەرفەتە زۆر ب لاواز دبینم:

1- سیستەمێ سیاسى یێ عیراقێ وەک خۆ ناهێتە جێبەجێکرن (فێدرالى).

2- زۆرینا مادێن دستورى یێن دستورێ عیراقێ ناهێنە پراکتیزەکرن (مادێ 48 جڤاتا فێدرال).

3- شێوازێ دابەشکرنا پوستێن سیادى بۆ حکمرانییێ عیراق بەرەف مەنگا سیاسى دبەت، وەک یێ لبنانێ.

4- دەستێن دەرەکى، ب تایبەت دەولەتێن زلهێزێن هەرێمایەتى، دناڤ کاروبارێن عیراقێ دا.

5- شێوازێ فورم بەندییا تۆپۆگرافى یا جڤاکى و جییۆپولیتیک ل عیراقێ و... گەلەک خالێن دیتر دبنە ئەگەرێ لاوازکرنا دەرفەتان بۆ ئافاکرنا حکومەتەکا دستورى و مەدەنى ل عیراقا پشتى هەلبژارتنان.

ب هندە پەیڤێن دیتر، زەمینا چارەسەرکرنا پرسگرێکان و فەراهەمکرنا دەرفەتان بۆ ئەنجامدانا هەلبژارتنێن شەفاف و پاک د لاوازن، چوونکە: نە یاسایا هەلبژارتنان د گونجاینە، نە ئالافێن هەلبژارتنان ب تەمامى ل بەردەستن، نە یاسا سەروەرە ب تایبەت یا هەلبژارتنان، نە حکومەتێ شیانێن کنترۆلکرنا حشدا شعبى هەیە و ژلایەکێ دیڤە داعش یا چالاکە کو دبیتە ئەگەرێ نەسەقامگیریا سیاسى بۆ سەرخستنا ئەنجامێن هەلبژارتنان.

مێڤانێن هێژا، هزربکە کو فاکتەرێن ناڤخۆییى هاریکارن بۆ سەرخستن و دەرئەنجامێن ئەرێنى بۆ هەلبژارتنان، فاکتەرێن دەرەکى چاوا؟ ئێک ژ پرسێن سەرەکى بۆ پێکئینانا حکومەتا عیراقێ ل پشتى هەلبژارتنان، گرێداییە ب چاوانیا پەیوەندیێن دناڤبەرا ئیران و ئەمریکا دا. ئایا هەماهەنگى و هەڤسەنگییا کاریگەریا هەیمەنا ئیرانى و ئەمریکى بۆ پێکئینانا حکومەتا عیراقا پشتى هەلبژارتنان وێ وەک ل 2006 تا 2018 بیت؟ بەرسڤا ڤێ پرسێ گرێداییە ب چەند فاکتەران، بۆنموونە: رکابەرى ل سەر مەلەفێ ئەتومى (ئەگەر ئیران و ئەمریکا ل سەر ڤى مەلەفى رێککەفتن و بایکۆتا ئابورى ل سەر ئیرانێ رابوو دێ دەرئەنجامێن ئەرێنى بن بۆ عیراقا پشتى هەلبژارتنان)، دێ هێرشێن میلیشیایێن سەر ب ئیرانێ ل سەر ئەمریکا و لایەنگرێت وێ ل عیراقێ بەرەف کێمڤە بوونێ چیت، بەلێ رۆژ ب رۆژ ململانا ئاینى-مەزهەبى و ئەتنیکى-نەتەوەیى ل عیراقێ توندتر دبیت.

گرێدایى ب هەرێما کوردستانێ، چەندین لایەنێن سیاسى بەشدارن د هەوا هەلبژارتنان دا کو پارتى دیموکراتى کوردستان و هەڤپەیمانییا کوردستانى (یەککێتیى و گۆران) ژ هەمیان کاریگەرترن. دهێتە پێشبینیکرن و ب تایبەت خواستەکا جڤاکێ کوردستانى یە کو ل پشتى هەلبژارتنان لایەنێن سیاسى یێن کوردستانى ل پەرلەمانێ عیراقێ د بەرەیەکێ ئێکگرتى دا کۆم ببن. ئەگەر ئەڤ چەندە هاتەکرن دێ پەیوەندیێن دناڤبەرا حکومەتا هەرێما کوردستانێ و حکومەتا عیراقێ بەرەف هندەک گورانکارییان چیت، ب تایبەت د مەلەفێ هەرێمێن کوردستانى یێن ل دەرڤەییى ئیدارا هەرێما کوردستانێ، مەلەفێ پێشمەرگە و بەشدارى ل هەرێمێن ناکۆکى لسەر، مەلەفێ سەرچاوێن ئابورى، مەلەفێ شەراکەت - هەڤسەنگى و بەشدارى د حکومەتا عیراقێ دا و... هتد.

بەرێزان، سێ سیناریۆ بۆ عیراقا پشتى هەلبژارتنان پێشبینیکرینە:

1- عیراقا ل ژێر باندورا لایەنێن سیاسی یێن جاران بەردەوام بیت، ئانکو عیراقا وەک تا نووکە هاتى بەردەوام بیت.

2- عیراق ببیتە چەپەرەکێ بەرەڤانییێ ل دژى ئەمریکا و هەڤەیمانێن وێ، وەک: حزب اللە، عەسائیب اهل الحق و... هتد کو ژلایێ ئیرانێ دهێنە پالپشتیکرن.

3- عیراق بەرەف شەرەکێ ناڤخۆییى بچیت، ب تایبەت دناڤبەرا لایەن و گرۆپێن جوداجودا یێن سەر ب حەشدا شعبى.

ب چەند پەیڤێن کورت دێ دویماهى ب گوتارا خۆ ئینم:

"حکومرانیا ب ڤى رەنگى، عیراقێ بەرەف رۆخانێ دبەت و ئەگەر کورد ب ڤى رەنگێ هەتا نووکە حکومرانى دکرن بەردەوام بن، ب مخابنیڤە چارەنڤیس دێ ب مەترسى بیت. ب تایبەت د مەلەفێ هەبوونا گوتارەکا ئێکگرتى دناڤبەرا لایەنێن سیاسى دا و مەلەفێ رووبەرووبوونا گەندەلییێ."

هوین لایەنێن سیاسى یێن کورد و کوردستانى ب پێکڤە جوانن، بە گوتارا یەکگرتى بهێزن و بهێزى مافێن راستەقینە یێن گەلێ کورد زامن دبن.