زێدەبوونا كەیسێن خۆكوشتنێ دناڤ ئێزیدیان دا پشتى جینۆسایدێ
پێدڤى ب ستراتیژیە كا بلەزە داكو ئەڤێ چەندێ بڕاوەستینیت
ئەم گەلەك دلگرانین سەبارەت ب زێدەبونا ڕیژا خۆ كوشتنا ئێزیدیان دهەرێما كوردستانا عێراقێ دا. د 10 روژین بوریدا، نیزیكی 5 ژن و زەلامین ئێزیدی گیانێ خۆ ب دوماهیك ئینان، د سەرجەمێ11 كەسان دا كو 7 كەس ژوان ژیی وان دناڤبەرا 16 حەتا 30 سالیی بو.
جینوسایدا ئیزیدیان بریكا تیرورستین داعش ل سالا 2014 دا هزاران كەس گیانێ خو ژ دەست دان و هەروەسا بوو ئەگەرێ برینداربوونا دەروونى (صد مە) كو كارتێكرنەكا دومدریژ دانا سەر خەلكى.ژیان دناڤ كەمپین ئاواراندا و بارودوخێ سیاسى بێى كو گرنگی بدەنە ژیانەكا باشتر و هەروەسا ئاریشین ئابوریی و كومەلایەتی، هەروەسا نەخۆشیا كۆرۆنا (كوفید19) و سنوور داركرنا ژیانا خەلكى باری دەرونی دژوارتر لێ كر ژبەر وێ چەندێ هندەك خەلكی ، ب شێوەكێ تراژیدى گەنجا ژیانا خو بدوماهیك ئینا.
ئەم دزانین هەر ریدانەكا خۆكوشتنی گریدایی نینە ب برینداربوونا دەروونى (صد مە) یان جینوسایدێ و فشارێن دەروونى و كومەلایەتى دناڤ كەمپاندا یا خویایە كو بارودۆخ و ئاریشێن كەسى ژى دڤان ڕیداناندا ڕۆڵێ خویێ هەى. هەروەسا ب خەمباریفە لاوازیا ڕۆلێ میدیایێ بویە ئەگەرێ هندێ كو خوكوشتن هەستیارتر لێ بهێت و ببیتە ئەگەرێ زێدەبونا مەترسیا و زارڤەكرنا خو كوشتنی . هەروەسا ب شەرم سەحكرنا وان كەسان یێن داخازا هاریكاریێ دكەن كو بێ ئومیدن، ڕەفتارێن خو كوشتنێ ل دەف هەنە، نەخوشیا دەروونى هەنە یان ژى ب گشتى ئاریشێن عە قلى هەنە، پێدفی دیفچونەكا زیدەترن ل نیزیك ڤە. دڤێت زى د دەستپێكێ دا پیڤەرێن پێشلێگرتنێ هەبن داكو فاكتەرین مەترسیێ و پێكوڵین خۆكوشتنێ بڕاوەستینین پیڤە رێن پێشلێگرتنێ د ڤێت ل دەستپێكى بن.
مەترسیا بی ئومیدیێ و ئەنجامداناخۆكوشتنێ، ب تایبەتى دناڤ ئیزیدیان دا، شەرن ، دەرئێخستن ، ڕەڤین، زیندانیكرن، هەروەسا ڕەفتارێن نا تە ندروست. مەترسین دیتر پێك دهێن ژ كارەساتێن مەترسیدار بو سەر ژیانا وان، خرابكرن و ژناڤبرنا مال و ملكێن وان ، دكان ، كومەلگەه ، گروپێن كومەلایەتى ، خێزان ، وە پەیوەندیێن وان بشێوەیەكێ گشتى. هەروەسا سەر ڤان ئاریشا ژى ڕا ژیان د وەڵاتێن بیانى دا (جهێ ئاوارەییێ) ، كو بەردەوام و كو نوكە پتر ژ 6 ساڵانە دكەمپێن ئاواران و پەنابەران دا دژین ، كو بویە ئەگەرێ بێ ئومێدیێ، ژ دەست دانا كونتڕۆلكرنا ژیانا خو، هەروەسا دوورە پەرێزیێ. وە هەروەسا ژ ئەگەر و فاكتەرێن دیتر یێن مەترسیدار بو خو كوشتنێ پێك دهێت ژ نەخوشیین دەروونى ، ئاریشین ئابوورى ، ئیشان ، وە برینداربوونا دەروونى، ژ دەستدانا ئێك ژ ئەندامێن خێزانێ ، ڕەڤاندن، توندوتیژیا سێكسى یان خیزانى یە.
هەر خو كوشتنەك كارەساتە كە و خوكوشتن دیشێت بهێتە ڕاوەستاندن . ئەم هەم دزانین د هەر 40چركاندا لهەر لایەكێ جیهانێدا ،كەسەك پیكولا خوكوشتنێ دكەت ، لدیف رێكخراوا تەندروستیا جیهانى دێهێتە دیاركرن كو پتر ژ 800 هزار كەس ل جیهانێ ژئەگەرێ خو كوشتنێ گیانێ خۆ ژ دەست دایە.خوكوشتن ل هەمى وەڵاتان و هەمى تەمەنان دا ڕویدەت. د ژیێ 15 هەتا 29 سالیدا خۆكوشتن ب پلا دویێ دهێتە هژمارتن ژئەگەرێن مرنێ دسەرانسەرى جیهانێ دا. ئەف بابەتە دگەل ئێزیدیان بەرى 5 سالان دوبارە ببو ب تایبەت لدەف ئافرەتین گەنج كارتێكرنا خو هەبوو. ئەف فاكتەرین مەترسیدار پتر ژ هەمیا زەرەر ل وان ددەت ئەوێن كو بێ دەستهەلات د جڤاكێ دا وە هەروەسا د جڤاكا نێڤدەولەتى دا. كو ب دروستى و بێ گومان پێش چاڤە دگەل ئێزیدیێن عیراقێ دا.
ئەف راستیە و نەبوونا دەست وەردانە كا ب وەخت وەكریە كو خۆكوشتن ببیتە كارەساتە كا مەترسیدار و جدى دناف كۆمەڵگەها ئیزیدیان و كوردیدا.
ل ڤێرێدا پیدڤى ب ئەنجامدانا پێنگاڤەكا بلەز هەیە. ب خەمباریڤە ،خۆكوشتن دناڤ گەلەك وەڵاتاندا كێم هاتیە پوَلێن كرن وەك ئاریشەكا تەندروستى . ئاریشێن سیاسى و ئۆلى و ئابوورى و نەژادى دناڤ عیراقێ دا بوینە ئەگەرێ هندێ كو ئەڤ بارودخە پەیدا ببیت. وە نەهەستیارى بەرامبەر پێشكەفتنا ڤان بارودۆخان بارودوخێ نوكە خراپتر لێ كریە.
ستراتیجییت سەرەكى یێت ڕێگرى ژ خۆ كوشتنێ ئەڤانا بخوڤە دگریت: (اْ) ستراتیجێت پیشلێگرتنا گەردوونى داكو بگەهیتە هەمى كەسان. كو ڤان تشتا بخوڤە دگریت، پێش ئێخستنا سیستەمێ چاڤدێریێ، فێركرن ، بانگەشە كرن بو دەستەبەركرنا ساخلەمیا دەروونى و كێم كرنا دیتنا وێ چەندێ ب شەرم ، هەروەسا چارەسەركرنا ئاریشا وان یێ دەروونى ب زوویى، وە ڕاگەهاندنا میدیایێ بەرپرسیارانە، (ب) ستراتیجیا پێشلێگرتنا دەست نیشانكرى و پێش چاڤ وەرگرتنا وان گروپێن كو توشى مەترسیانە وەك وان كەسێن كوتوشى برینداربوونا دەروونى بوین (صدمە) یان ژى توندوتیژیێ، ئەوێن كو كارتێكرن لسەر هەبوینە د شەڕ و كارەساتان دا، ئاوارە بووینە یان ژى جهێ خو هێلاینە، كە سێن كو خوشتڤیێن خو دناڤ شەڕیدا ژدەست داین ، (ج) ریگری بو دەست نیشان كرنا وان كەسانێن لاواز كو بەرى نوكە مەترسى لسەر وان هە بووى و توشى نە ئومێدى ، خەمۆكى ، هزرێن خو كوشتنێ بوین . ژ بەر وێ چەندێ پێدڤیە ئەڤ تشتێن ناە ئاسایى بهێنە دەست نیشان كرن و پیڤەرێن ڕێگریێ بهێنە دانان.
بو ڕیِگریێ ژ ئەنجامدانا كریارا خۆكوشتنێ ، هەبونا پیِزانیینێت بەرفرەه ژ فاكتەرێن مەترسیدار و نیشانین دیاركرنێ یێت دەستپێكى بو خوكوشتنێ پێدفیە ، دگەل وێ چەندێ دا، ئەڤە ڕامانا فێركرنا ئەندامێن كومەلگەهى یە بگشتى وەك ،( سیا سەت مەدار ، پۆلیس ، كەرتێ تەندروستى ، چافدێریا خیزانى) و پسپۆران وەك ( پزیشك و چارەسەركارێن دەروونى) دكەرتێ تەندروستى دا كو دێشێن وان دەست نیشان بكەن و هاریكاریەكا باش پێشكێشى وان بكەن ب شارەزاییا خو دبوارى دا ل سەنتەرێن ڕاوێژكاریێ ،بنگەهێن تەندروستى و كلینیكاندا.
گەلەكا پێدڤیە ستراتیجیەكا ناڤخۆیى بو ڕێگریى ژ خو كوشتنێ برێكا حكومەتێن هەولێر و بەغدا بهێتە دانان. كو ئەڤە تەنها ڕێكە بو كوم كرنا ژمارەكێ زوور ژ لایەنێن كارا كو نە تەنها دێشێن پێكڤە هاریكار بن بەلكو دێشێن هەڤبەشانە ڤێ چەندێ بڕاوەستینن یان ژى خزمەتگوزاریێن چاڤدێریێ دابمەزرینن.حكومەت هەروەسا خودان شەرعیەتا خۆیە كو دڤیت بەشدار بیت د گە شەپێدان و پێشڤەبرنا سیستەمێ كوم كرنا داتایان و بەلاڤكرنا وان كو بۆ چالاكیا یان ژى كریارێ ئاگەهدار كرنێ پێدڤیە. ب تایبەت ئەو دەستوەردانێن دەربارەیى بەڵگە و لێچویان و كو دێ كاریگەر بن، هەرچەند ئەگەر ژێدەر كێم ل بەر دەست بن ژى.
فاكتەرین كۆمەڵایەتى ، دەروونى ، كلتورى ، هەروەسا فاكتەرین دیتر ژى 0كارل ئێك و دوو دكەن داكو هاندانا تاكە كەسى دكەن بو ئەنجامدانا خۆكوشتنێ ، بەلی ژبەر هەبونا شەرمێ لسەر نەخۆشێن دەروونى و هزرێن خۆكوشتنێ گەلەك كەس داخازا هاریكاریێ رەت دكەن ئە گەر خو نەخۆشیێ دەروونى هە بن ژى ، بەڵگە لسەر وێ چەندێ هەیە كو باراپتر ژوان حالەتێن خۆكوشتنێ دشین رێگرى لێ بهێتە كرن، حەتا كو دناڤ سیاسەتا تەندروستى دا ڕۆلەكى لاواز هەیە. كارتێكرن پترە لسەر كێم نەتەوە، بتایبەت ئەگەر ژلای كومەلایەتى ، روشنبیرى ، ئابوورى، بێ باربن وەك ئێزدیان ل باكورێ عێراقیدا.
بدیتنا مە پێدڤیە بلەز رێگرى ژ خۆ كوشتنێ بهێتە كرن و بێخنە د ناڤ ئەجێندایێ حكومەتا ناڤەند و هەرێمى و بەرپرسێن تەندروستیێ.
هەر ژیانەكا بریكا خوكوشتنی ژناف دچیت ئەو ژیانەكا ئێكجار زۆرە.
پرۆفیسۆر. د. د. جان الهان كیزلهان، ڕاگرێ پەیمانگەها چارەسەریا دەروونى و تراومایێ، زانكۆیا دهۆك. دامەزرێنەرا پەیمانگەها ڤەكۆلینێن ساخلەمیا هەمە كلتورى، ل زانكۆیا بادن فوتمبیرگ ، ئەڵمانیا.
پرۆفیسۆر. د. مارتن هاوتزینگر، ڕێڤە بەرێ هەڤپشك د پەیمانگەها چارەسەریا دەروونى و تراومایێ دا، زانكۆیا دهۆك هەڤپشك دگەل زانكۆیا توبنگن ئەڵمانیا، سەرۆكێ بۆردا سەرپەرشت بۆ هاریكاریا خەمۆكى یا ئەڵمانى و هەروەسا دامەزراوا ڕێگریكرن ژ خۆ كوشتنێ.
د. مه مو فرحان عثمان، هاریكارێ ڕاگرى ل پەیمانگەها چارەسەریا دەروونى و تراومایێ ، زانكۆیا دهۆك.
بو پترپیزانینان سه ردانا لینک ل خاری بکەن